NECİP F. BAHADIR | YORUM
MHP’nin ‘154’lükler listesi’ tarihe mal oldu. Kolay kolay unutulmaz. Bir parti ilk kez politikalarını eleştirenleri listeledi ve ‘eyleme geçeceği günü beklemeye’ başladı. Yazarınız o listeye neden alınmadı bilmiyorum. 154’lükler arasında olmak isterdim. Tarih o listeyi ‘şeref listesi’ diye yazacak. MHP’nin payına ise ‘utanç’ düşecek.
154’lükler bana ‘150’likler olayını’ hatırlattı. O da bir liste. Tarihin sayfalarında hak ettiği yeri bulamamış, unutulup gitmiş bir liste. Ne ders kitaplarına girdi, ne de belli başlı olaylar arasında sayıldı. Konuyu anlatan birkaç kitap var. İlhami Soysal’ın dışındakiler ‘ideolojik’ perspektifle kaleme alınmış. Hafta sonu yazısı olarak bugün kısaca 150’likleri anlatmak istiyorum.
Tam 100 yıl önce… Osmanlı tasfiye edilmiş. Ankara – İstanbul kavgasından Ankara galip çıkmış. Milli Mücadele zaferle sonuçlanmış. Son Padişah Vahdettin ülkeyi terk etmiş. Lozan imzalanmış. Atatürk’ün önderliğinde yeni bir devlet kurulmuş. Sultanlık ve saltanat sona ermiş, yeni bir rejim, Cumhuriyet kurulmuş. Hikaye Lozan’da başlıyor.
İsmet Paşa’nın başkanlığındaki heyet anlaşmaya imza atarken bir ek protokol gündeme gelmiş. Tarihi anlaşma büyük hengamelerden sonra imzalandığı için imza koyan devletlerin yeni bir başlangıç yapması istenmiş. Bu nasıl olacak? Eski defterler karıştırılmayacak, dünün kavgaları tarihe havale edilecek, yeni bir hesaplaşmaya meydan verilmeyecek…
Bunun yolu da ‘genel af’tan geçiyor. İsmet Paşa Ankara’ya sormuş… Önce bazı tereddütler hasıl olmuş. Sonunda ‘150 kişi’ istisna tutularak genel af protokolüne Ankara vize vermiş, İsmet Paşa da imzayı atmış. İşte tarihe ‘150’likler’ diye geçen konunun özü bu. 150 kişi af kapsamı dışında tutulacak.
150 nasıl tespit edildi? Hangi kriterlere bakıldı?
Bu kişilerin belirlenmesi hiç de kolay olmadı. İçişleri Bakanlığı uzun ve kalabalık liste hazırladı. Günün sonunda liste 600 kişiyi buldu. Ve son karar için Meclis’e geldi. Hangi kritere göre affın dışında tutuldular? İçişleri Bakanı Ferit Bey konunun görüşüldüğü 16 Nisan 1924 tarihli ‘gizli oturumda’ milletvekillerinin de ısrarla sorduğu ‘tespit kriterlerini’ şöyle ifade etti: “Efendim prensip diye ne istiyorsunuz. Hain, hain ne prensibi. Yalnız hıyanetin vecih ve nevi itibariyle ancak tasnifi kabil olur. Yoksa prensip nedir? Sevr muahedesini kabul ve imza eden kabine, Sevr’i Paris’te imza eden heyet-i murahhasa, sonra Kuvay-ı İnzibatiye, sonra Çerkez Ethem ve avanesi, İzmir Çerkez kongresine murahhas olarak iştirak edenler, hıyanet-i vataniyede bulunan memurin-i mülkiye ve askeriye, hıyanet-i vataniye ile maznun polis rüesası, hain gazeteciler, sonra hıyanet-i vataniyede bulunan diğer eşhas…”
Önce ‘genel af’ kanunu hazırlandı. 3. Maddesi’ne şu cümle yazıldı: “Lozan Muahedenamesine merbut Aff-ı Umumi Beyanname ve Protokolunda İstihdaf edilen yüz elli şahıs işbu aftan müstesnadır.”
İzmirli Refet listeye sonradan ekleniyor
150’likler kanunda ilk kez bu ifadelerle yer aldı. İki celsede gerçekleşen müzakereler sonunda 600 kişiyle başlayan liste 150’lere düşürüldü. Milletvekillerinin ‘Şunu da ekleyin…’ önerileri dikkate alındı. Ne kadar hassas davranıldı? Tartışılır. Aralarında dünyadan göçmüş bir kişi de vardı. Konuya ilgi duyanlar internetten girerek gizli oturumun zabıtlarını/tutanaklarını okuyabilirler.
Liste 150 kişi olarak belirlendi fakat sonradan yanlış sayıldığı 149’da kaldığı anlaşıldı. Ve son kişi olarak Köylü gazetesi sahibi ‘İzmirli Refet’ ilave edildi. Ah nedir bu gazetecilerin çektiği… İktidarlar gazetecilerden fikir adamlarından neden bu kadar korkar?
Zaman zaman Lozan’ın gizli maddelerinden dem vurulur. ‘Komplo teorilerine’ yatkın muhafazakar kesim bu konuyu tartışmayı sever. Keşke 150’likler konusunda da bir çalışma yapmış olsalardı. Bu meseleyi araştıran, kitap haline getiren sol ve Kemalist çevreler. Siyasal İslamcılar’ın bütün derdi varsa yoksa ‘komplo teorisi’.
Listede kimler var?
Padişah Vahdettin’in maiyeti… Sevr taraftarları… Çerkez Ethem ve arkadaşları… Askerler, polisler, bürokratlar… Gazeteciler…
Vatandaşlıktan atılıp, mallarına el konuluyor!
Birkaç isim; gazeteciler Mevlanzade Rıfat, Sait Molla, Refik Halit Karay, Refii Cevat… Birçok kitaba imza atan Refik Halit, ‘Memleket Hikayeleri’ ile bilinir. Başyaver Avni, Şeyhülislam Mustafa Sabri, Çerkez Ethem ve kardeşleri, Kuşçubaşı Eşref ve biraderleri, Rıza Tevfik, Madanoğlu Mustafa… Evet, tanıdık bir isim; 27 Mayıs darbesinin komutanlarından Korgeneral Cemal Madanoğlu’nun babası…
150 kişi vatandaşlıktan atıldı, mallarına el kondu ve Türkiye’de bulunanlar yurtdışına sürüldü. Yaban ellerde çok zor şartlarda yaşam mücadelesi verdiklerini biliyoruz. Eli kalem tutanlar anlattı. Çerkez Ethem’in milletvekilliği yapan kardeşleri taş ocaklarında çalıştı. Çerkez Ethem İsmet Paşa’ya yazdığı mektupta, “Tarih bana az, size çok lanet edecektir.” dedi.
Ve yıllar sonra bir Türk diplomata şunları söyleyecekti: “Ben hain değilim. Bana ihanet isnat edilmiştir. Kendimi bu şartlar içinde müdafaa edemem. Bu benim kaderimdir. Fakat ben hain değilim.”
Rıza Tevfik de derdini şiirle dile getirecektir: ‘Siyaset çamura biraz kan kattı / Bir koca kalpaklı adam yarattı / Ona herkes taptı, Rıza dayattı / Secdeye varmayan o iblis oldu’.
Sürgünde zor zamanlar…
Hiçbirinin yurtdışında yaşamı kolay olmadı. Maddi imkansızlar içinde kıvrandılar. Örnek mi? İşte Refik Halit Karay’ın anlattıkları; “Hem satılmış denen şu adamın satacak bir altın saati bile yoktur. Gıyabımda evime gelipte emval ve eşyamı kayd için sordukları zaman Harb-i Umumide alınmış bir pardüsü püsküsünden başka hacze layık mamalek bulamamışlar. Memurlar belki de inanmamışlar, nukud ve senedatı koçan şeklinde benim de Eşref gibi yanımda taşıdığıma hükmetmişlerdir.”
Rıza Tevfik’in durumu da farklı değildi; “Bugün 80 yaşında ihtiyar olduğum halde Türkçe’de maruf bir tabire göre vatanım olan şu memlekette bir dikili ağacım değil, bir saksı fesleğenim yoktur.”
Kendisi de 150’lik olan gazeteci Tarık Mümtaz Göztepe, Amman’da Çerkez Ethem’i ziyarete gitti ve gördüklerini şöyle tasvir etti: “Mütevazi bir evde kendi yorganını kaplamakla meşgul olan bu adamın kendisine hiç yakışmayan bir vaziyetinde ansızın yanına girdiğimiz zaman gözlerini kaldırdı ve suçüstü yakalanmış bir çocuk gibi sapsarı kesilerek iki metreye yaklaşan boyu dimdik oldu.”
Mustafa Sabri Efendi’den iki cümle: “Boş ceplerimizle ülkemizi terk etmek zorunda kaldık. Devletin en üst makamlarına yükselmemize rağmen devletin olan çöpe dahi dokunmadık. Sermayem yoksulluk ve iffetimden ibarettir.”
Atatürk’ün Çerkez Ethem’in kardeşleri başta olmak üzere bazı 150’liklene para gönderdiği, Ethem’in onuruna düşkün kardeşleri Reşit ve Tevfik Beyler’in parayı kabul etmediği rivayet edilir.
‘Af’fa İsmet Paşa karşı çıkıyor
150’liklerin affı sık sık gündeme geldi. Atatürk sıcak bakmasına rağmen İsmet Paşa karşı çıktı. Atatürk, Cumhuriyet’in 10 yılında, Hatay’ın Türk topraklarına katılması sırasında 150’lileri affetmek istediğini söyledi. Ve nihayet ölümüne aylar kala af için Başbakan Celal Bayar’a talimat verdi. Sinop milletvekili Cevdet Kerim İncedayı, Meclis kürsüsünde şöyle diyordu: “Bu kadar asil, bu kadar tarihsel bir milletin kendinden, içinden şurada burada Yüzellilikler soyadı altında hain diye bir Türk ferdi bulundurmak istemiyoruz.”
Adalet Bakanı Şükrü Saraçoğlu’nun sözleri de kayda şöyle geçti; “Büyük milletler ve büyük şefler cezalarında ve aflarında daima büyük hamleler yaparlar. Türk Milleti ve onun şefi çok büyüktür. Affı da eserleri de büyük olacaktır.”
Af tasarısı 23 Mayıs 1938’de Meclis’e sunuldu ve kabul edildi. Ve dönüşler başladı. Refik Halit duygularını şairane üslupla dile getirdi; “Dönüş sevincim katmerlidir. Sevgili yurdumu ne halde bıraktım? Nasıl bir harika ile karşılaşacağım. Dumanı yaslı tüten bir fabrika bacası tanırdım; Zeytinburnu…”
Refik Halit gibi hemen yola çıkanlar olduğu gibi ağırdan alanlar ve hiç dönmeyenler de oldu. Refik Halit, zoraki sürgünden döndükten sonra gazeteciliğe ve yazarlığı devam etti. Siyasetten de uzak durmadı.
Rıza Tevfik memleketine 5 yıl sonra döndü. Çerkez Ethem gurbet ellerde kalanlardandı; “Katiyen ithamların ağır mesuliyetine layık günahkar değilim. Fakat hakikatları bitaraf mahkeme önünde izah edebilecek mi idim? Hayır… O halde gurbete devam edecek ve gurbette ölecektim. Ta ki günün birinde akibetim o ilk günlerin hakiki tarihini yazacak kimselerin dikkatini çeksin, belki çok hatalarımın olduğunu fakat asla vatan haini olmadığımı tespit etsinler…”
150’liklerden bugün hayatta olan yok. Son 150’lik 1981 yılında Biga’da öldü. Ama 150’liklerin çocukları, torunları hayatta. Kimi büyük işadamı oldu, kimi siyasetçi, kimi bürokrat. Tarihin sayfaları arasında silik bir fotoğraf olarak kalan 150’likler meselesini kısaca böyle…
Genel affın zaman zaman tartışıldığı, hain, terörist ithamlarının havada uçuştuğu bugünlerde bu meseleden çıkarılacak dersler ve ibretler yok mu?
Başta Devlet Bahçeli’nin ve MHP yöneticilerinin bu yazıyı okumalarını daha doğrusu 150’likler meselesini incelemelerini isterdim.
Padişah VI. Mehmed (Vahdettin)’in Tayfası
1. Kiraz Hamdi – Yaver-i Has
2. Zeki – Hademe-i Hassa Kumandanı
3. Kayserili Şaban Ağa – Hazine-i Hassa Müfettişi
4. Şükrü Tütüncübaşı
5. Şerkarin Yaver
6. Miralay Tahir – Yaverandan Erkan-ı Harp
7. Seryaver Avni
8. Eski Hazine-i Hassa Müdürü ve Defter-i Hakani Emini Refik
Meclis Üyeleri
9. Mustafa Sabri Efendi – eski Şeyhülislam
10. Ali Rüşdi – eski Adliye Nazırı
11. Cemal Bey – eski Ziraat ve Ticaret Nazırı
12. Cakacı Hamdi Paşa – eski Bahriye Nazırı
13. Rumbeyoğlu Fahreddin Bey – eski Maarif Nazırı
14. Kızılhançerci Remzi – eski Ziraat ve Ticaret Nazırı
Sevr Antlaşması’nı İmzalayanlar
15. Bağdatlı Mehmed Hâdî Paşa – eski Maarif Nazırı
16. Rıza Tevfik Bölükbaşı – Şura-yı Devlet eski Reisi
17. Reşat Halis – Bern eski elçisi
Kuva-yi İnzibâtiye’ye Dahil Meclis Üyeleri
18. Süleyman Şefik Paşa – Kuva-yi İnzibâtiye Başkumandanı
19. Bulgar Tahsin – Şefik Paşa’nın yaveri, süvari yüzbaşı
20. Miralay Ahmet Refik – Kuva-yi İnzibâtiye Erkân-ı Harbiye Reisi
21. Tarık Mümtaz – Kuva-yi İnzibâtiye Mitralyöz kumandanı ve Damat Ferit Paşa’nın yaveri
22. Ali Nadir Paşa – Kuva-yi İnzibâtiye Kumandanlarından İzmir Kolordusu Kumandanı
23. Kaymakam Fettah- Kuva-yi İnzibatiye mensuplarından ve Nemrut Mustafa Divan-ı Harp üyesi
24. Çopur Hakkı – Kuva-yi İnzibatiye üyelerinden
Mülkiye ve Askeriyeden
25. Gümülcineli İsmail Bey – eski Bursa Valisi
26. Konyalı Zeynelabidin – âyândan
27. Fanizade Mesut – eski Cebelibereket (Osmaniye) Mutasarrıfı
28. Miralay Sadık Bey – Hürriyet ve İtilâf Fırkası lideri
29. Bedirhani Halil Rahmi – eski Malatya Mutasarrıfı
30. Giritli Hüsnü – eski Manisa Mutasarrıfı
31. Nemrut Mustafa – eski Divan-ı Harp Reisi
32. Hulusi – Uşak Belediye Reisi
33. Hain Mustafa – eski Adapazarı Kaymakamı
34. Hafız Ahmet – eski Tekirdağ Müftüsü
35. Sabit – eski Afyonkarahisar Mutasarrıfı
36. Celal Kadri – eski Gaziantep Mutasarrıfı ve Halep Doğru Yol Gazetesi gazetecisi (Sahibi, Hasan Sadık’ın, kayınbiraderi)
37. Adanalı Zeynelabidin – Hürriyet ve İtilâf Kâtibi Umumisi
38. Vasfi Efendi – Mülga Eski Evkaf Nazırı
39. Ali Galip – eski Harput Vali Vekili
40 Aziz Nuri – Bursa Vali Vekil-i Esbakı
41. Ömer Fevzi – eski Bursa Müftüsü
42. Ahmet Asım – eski İzmir Kadı Müşaviri
43. Natık – eski İstanbul Muhafızı
44. Adil – eski Dahiliye Nazırı
45. Mehmet Ali Bey – eski Dahiliye Nazırı
46. Salim Mirimiran – eski Edirne Valisi ve Şehremini (Belediye Başkanı) Vekili
47. Hoca Rasihzade İbrahim – Kütahya’da Yunanlara Mutasarrıflık etmiştir
48. Abdurrahman – Adana’da Fransız işgalinde Vekillik etmiştir
49. Ömer Fevzi – eski Şarkikarahisar mebusu
50. Adil Kınacı- Mülazım, işkenceci namıyla maruf – Hendek Mal Müdürlüğü yapmış
51. Refik – Mülazım, işkenceci namıyla maruf
52. Şerif – eski Kırkağaç Kaymakamı
53. Mahmut Mahir – eski Çanakkale Mutasarrıfı
54. Emin – eski İstanbul Merkez Kumandanı
55. Sadullah Sami – eski Kilis Kaymakamı
56. Osman Nuri – Bolu Mutasarrıfı ve Dahiliye Nezareti eski Dava Vekili
Çerkes Ethem ve Çetesi
57. Çerkes Ethem
58. Çerkes Reşit Bey – Çerkes Ethem’in kardeşi
59. Çerkes Tevfik Bey – Çerkes Ethem’in kardeşi
60. Eşref Kuşçubaşı
61. Hacı Sami – Eşref Kuşçubaşı’nın kardeşi
62. İzmirli Küçük Ethem – yüzbaşı, eski Akhisar kaymakamı
63. Düzceli Mehmetoğlu Sami
64. Burhaniyeli Halil İbrahim
65. Susurluk’tan Demirkapılı Hacı Ahmet
Çerkes Kongresi’ne Delege Olarak Katılanlar
66. Hendek kazasının Sümbüllü köyünden Bağ Osman
67. İbrahim Hakkı – eski İzmir Mutasarrıfı
68. Sait Beraev
69. Tahir Berzek
70. Adapazarı’nın Harmantepe köyünden Maan Şirin
71. Söke Ereğlisi’nin Teke köyünden Kocaömeroğlu Hüseyin
72. Adapazarı’nın Talustanbey köyünden Bağ Kamil
73. Hamte Ahmet
74. Maan Ali
75. Kirmasti’nin (Mustafakemalpaşa) Karaorman köyünden Harun Reşit
76. Eskişehirli Sefer Hoca
77. Bigalı Nuri Bey oğlu İsa
78. Adapazarı’nın Şahinbey köyünden Kazım
79. Gönen’in Tuzakçı köyünden Lampat Yakup
80. Kompat Hafız Said Gönen’in Bayramiçi karyesinden
81. Mütekaid Binbaşı Ahmet Gönen’in Keçeler Karyesinden
82. Bizedurg Said İzmir’de Dava Vekaleti etmiştir
83. Ahmet Nuri Şamlı
Polisler
84. Tahsin – İstanbul Polis eski Müdürü
85. Kemal – İstanbul Polis eski Müdür Muavini
86. Ispartalı Kemal – Emniyet-i Umumiye Müdür Muavini
87. Şeref İstanbul Polis Müdüriyeti eski Birinci Şube Müdürü
88. Hafız Said İstanbul Polis eski Birinci Kısım Başmemuru
89. Hacı Kemal – Arnavutköy Merkez eski Memuru
90. Namık – Polis Baş Memurlarından
91. Nedim – Şişli Komiseri
92. Fuat – İzmit Merkez Memuru, Edirne Polis Müdürü ve Yalova Kaymakamı
93. Yolgeçenli Yusuf – Adana’da Polis Memuru
94. Sakallı Cemil – Unkapanı Merkez eski Memuru
95. Mazlum – Büyükdere Merkez eski Memuru
96. Fuat – Beyoğlu eski İkinci Komiseri
Gazeteciler
97. Mevlânzâde Rifat – Serbesti Gazetesi sahibi, Hürriyet ve İtilaf üyesi
98. Sait Molla – Türkçe İstanbul Gazetesi sahibi
99. İzmirli Hafız İsmail – İzmir Müsavat Gazetesi sahibi ve eski muharriri, Darülhikmet üyesi
100. Refik Halit Karay – Aydede Gazetesi sahibi ve Posta Telgraf eski Müdür-ü Umumisi
101. Bahriyeli Ali Kemal – Bandırma Adalet Gazetesi sahibi
102. Neyir Mustafa – Edirne’de Teemin ve Elyevm, Selanik Hakikat Gazetesi sahibi
103. Ferit – Köylü Gazetesi eski muharriri
104. Refii Cevat Ulunay – Alemdar Gazetesi sahibi
105. Pehlivan Kadri – Alemdar Gazetesinden
106. Fanizade Ali İlmi – Adana Ferda Gazetesi sahibi
107. Trabzonlu Ömer Fevzi – Balıkesir İrşad Gazetesi sahiplerinden
108. Hasan Sadık – Halep Doğru Yol Gazetesi sahibi
109. İzmirli Refet – Köylü Gazetesi sahibi ve müdürü
Diğer kişiler
110. Tarsuslu Kamilpaşazade Selami
111. Tarsuslu Kamilpaşazade Kemal
112. Süleymaniyeli Kürt Hakkı
113. İbrahim Sabri – Şeyhülislam Mustafa Sabri’nin oğlu
114. Bursalı Cemil – Fabrikatör
115. Çerkes Ragıp – İngiliz casusu
116. Haçinli Kazak Hasan – Fransız işgalinde zabit
117. Çerkes Süngülü Davut – Eşkiya çete reisi
118. Binbaşı Çerkes Bekir
119. Necip – Fabrikatör Bursalı Cemil’in kayınbiraderi
120. Ahmet Hulusi – İzmir eski Umur-u İslamiye Müfettişi
121. Uşaklı Madanoğlu Mustafa, Korgeneral Cemal Madanoğlu’nun babası
122. Gönen’in Tuzakçı köyünden Yusuf oğlu Remzi
123. Gönen’in Bayramiç köyünden Hacı Kasım Oğlu Zühtü
124. Gönen’in Balcı köyünden Kocagözün Osman oğlu Şakir
125. Gönen’in Muratlar köyünden Koç Mehmet oğlu Koç Ali
126. Gönen’in Ayvacık köyünden Mehmet oğlu Aziz
127. Gönen’in Keçeler köyünden Balcılı Ahmet oğlu Osman
128. Susurluk Yıldız köyünden Molla Süleyman oğlu İzzet
129. Gönen’in Muratlar köyünden Hüseyin oğlu Kara Kazım
130. Gönen’in Balcı köyünden Bekir oğlu Arap Mahmut
131. Gönen’in Rüstem köyünden Gardiyan Yusuf
132. Gönen’in Balcı köyünden Ömer oğlu Eyüp
133. Gönen’in Keçeler köyünden Talustan oğlu İbrahim Çavuş
134. Gönen’in Balcı köyünden Topallı Şerif oğlu İbrahim
135. Gönen’in Keçeler köyünden Topal Ömer oğlu İdris
136. Manyas’ın Bolcaağaç köyünden Kurhoğlu İsmail
137. Gönen’in Keçeler köyünden Muhtar Hacıbey oğlu Canbulat
138. Marmara’nın Kayapınar köyünden Yusuf oğlu İshak
139. Manyas’ın Kızlık köyünden Ali Bey oğlu Sabit
140. Gönen’in Balcı köyünden Deli Hasan oğlu Selim
141. Gönen’in Çerkes Mahallesi’nden Makinacı Mehmet oğlu Osman
142. Manyas’ın Değirmenboğazı köyünden Kadir oğlu Kamil
143. Gönen’in Keçidere köyünden Hüseyin oğlu Galip
144. Manyas’ın Hacıyakup köyünden Çerkes Sait oğlu Salih
145. Manyas’ın Hacıyakup köyünden Maktul Şevket’in biraderi İsmail
146. Gönen’in Keçeler köyünden Abdullah oğlu Deli Kasım
147. Gönen’in Çerkes Mahallesi’nden Hasan Onbaşı oğlu Kemal
148. Manyas’ın Değirmenboğazı köyünden Kadir oğlu Kamil’in biraderi Kazım Efe
149. Gönen’in Kızlık köyünden Yallaçoğlu Kemal
150. Gönen’in Keçeler köyünden Tuğoğlu Mehmet Ağa