DR. ÖMER KURU | YORUM
Aradan geçen onca zamana ve üzerine yapılan binlerce araştırma ve makalelere, kitaplara rağmen nefsin üzerindeki esrarengiz perde varlığını devam ettirmektedir. Nefs kavramının anlaşılmasını zorlaştıran sebeplerin başlıcalarından biri de farklı bilim dallarının nefs kavramıyla kendi ilgi sahaları çerçevesinde meşgul olmak suretiyle diğer yönlerine kapalı kalmaları olabilir. Belki bu değerlendirme sözlük anlamına bakıldığında nefsin 15 civarında farklı anlamda kullanılmasını ve hatta bazı anlamlarının birbirine zıt çağrışımlı olmasını anlaşılır kılabilir.
İslam literatüründe nefs tartışmaları
İslam literatüründe nefs çalışmaları iki ana disiplin altında toplanır: Klasik İslam ilimleri ve felsefe. Bu iki alan nefs üzerine farklı terminolojiler ve yaklaşımlar geliştirmiştir.
- Felsefe alanında özellikle Aristoteles’in ortaya koyduğu nefs yaklaşımının oluşturduğu kategorizasyon öne çıkar. Aslında Aristoteles’in ana motivasyonu canlıları kategorik olarak inceleme çabasıdır. Bütün canlılardaki ortak özellikleri esas alan bu kategorizasyon aşağıdaki gibidir;
1.1- Nebati Nefs (bitkisel ruh) – Büyüme ve çoğalma işlevleri
1.2- Hayvani Nefs (hayvansal ruh) – Duygu ve hisler
1.3- İnsani Nefs (insani ruh) – Düşünme ve bilinç yetileri
Bu kategorizasyona göre bitkiler, hayvanlar ve insanlarda ortak özellikler olarak tespit edilen büyüme ve çoğalma işlevlerinin olduğu kesişim kümesine nebati nefs denilmiştir. Sadece hayvanlarda ve insanlarda olan ve bitkilerde olmayan kesişim kümesine ise hayvani nefs olarak isimlendirilmiş ve sadece insanda olan diğer canlılarda, bitkiler ve hayvanlarda olmayan özelliklerle ortaya çıkan kategori ise insani nefs olarak tarif edilmiştir. İslam felsefesinde bu ana kategorizasyon olduğu gibi esas alınmış ve tüm tartışmaların en ileri sınırları, bu çerçeve esas alınarak yapılmıştır.
- Klasik İslam bilimlerinde ise Kur’an’da hepsi Mekke döneminde nazil olan fakat farklı surelerde geçen üç ayetle işaret edilen, üç nefsin esas alındığı bir nefs kategorizasyonu söz konusudur:
2.1- Nefs-i Emmare (kötülüğe yönelten nefs),
2.2- Nefs-i Levvame (kendini kınayan nefs),
2.3- Nefs-i Mutmainne (itminana ermiş nefs).
Klasik İslam ilimlerinden tasavvufta bu üç temel nefis mertebesi insanın farklı manevi derecelerini ifade edecek şekilde anlaşılmıştır. Bu üç mertebeye dört mertebe daha eklenmiş ve böylece insanın manevi yolculuğunda kat edebileceği yedi farklı nefis mertebesinin varlığı kabul edilmiştir.
Zihinlerimizde iyiliğinden çok kötülükleriyle meşhur olan nefs acaba -klasik tasavvufa referansla- öldürülmesi gereken bir şey midir? Tabii ki öldürme kavramı literal anlamdan çok metaforik bir mana taşıyor. Acaba Kur’an’da “Ey gönül huzuruna ermiş ruh! Sen Rabbinden razı, O senden razı olarak dön Rabbine! Sen de katıl has kullarımın içine, gir cennetime!” (Fecr; 27-30) denilerek tebcil edilen nefs-i mutmainne kötü olarak bilinen nefs-i emmare’nin ölümüne mi bağlıdır? Bu soru klasik tasavvufun nefs yaklaşımından akılda kalanlara göre herhangi bir insanın bir çırpıda sorabileceği bir sorudur. Bu sorunun cevabını evet kabul edersek itminana ermiş nefse ulaşmak isteyen bir insan için hayatının mühim bir kısmını içine alacak kadar uzun bir zaman diliminin gerektiğinden de bahsetmemiz gerekir. Klasik tasavvuftaki nefs yaklaşımının genel resmi böyledir.
Bediüzzaman’ın nefs yaklaşımı ve modern insanın manevi yükselişine etkisi
Bediüzzaman Said Nursi’nin nefs kavramına bakışı Kur’an’daki bir kavramı anlamanın ötesine geçer. Bugün varlığı bile tartışılan modern tasavvufun önündeki tıkanıklıkları açma potansiyeline sahip olması açısından da son derece önemlidir. Nursi’nin nefs ve ene (benlik) kavramları arasındaki ilişkiyi marifetullaha bakan yönüyle sade ve anlaşılır bir dille ele alışı, günümüz materyalist çağında maneviyat krizine çözüm sunabilecek bir reçete sunar.
Nursi’nin bu yaklaşımı 7’den 70’e herkesin kolayca anlayıp hayatına uygulayabileceği bir yöntem sunar. Bu anlayışla yaşanan bir hayat insanın her anını sevap kazanma fırsatına dönüştürme potansiyeline sahiptir. Bir başka deyişle insanın yaşadığı her an oturduğu yerden bile sevap kazandıran bir hayır kapısı olarak değerlendirilebilir.
Nursi’nin eşsiz katkısı: İki disiplini buluşturmak
Bediüzzaman Said Nursi nefs kavramını ele alırken İslam felsefesi ve klasik İslam ilimlerinin katkılarını ustaca bir araya getirir. Nefsi daha iyi tanımak için felsefi yaklaşımla insani/nefsi bir canlı olarak Aristoteles’in kategorileri çerçevesinde insanın sahip olduğu tüm özellikleri ele alır; diğer taraftan ise bütün o özelliklerin her birinin Kur’an’a dayalı olarak tartışılan, klasik İslam ilimlerindeki üç ana nefis mertebesiyle bağlantılarını ortaya koyar. Bu bütüncül yaklaşım insanın nefs kavramını daha kapsamlı ve anlaşılır bir şekilde kavramasına olanak sağlar. Böylece nefs yalnızca yüzeyi görünen bir buzdağı olmaktan çıkar, her yönüyle ele alınabilir ve anlaşılabilir bir varlık olarak gözler önüne serilir.
Burada vurgulanması gereken önemli bir husus da şudur: Nursi’nin en dikkat çekici özelliklerinden biri, zihnini meşgul eden tartışmaların boyutlarını yalnızca diğer bilim insanlarının kitaplarından okuduklarıyla sınırlı tutmamasıdır. O, insana daha mahruti bir bakışla, insanın sadece bir canlı organizma olarak incelenmesinin ötesinde sahip olduğu manevi potansiyelin önemine dikkat çekerek Aristoteles’in üçlü nefis kategorisine bir dördüncü basamak olarak imani nefsi eklemeyi başarmıştır. Bu nefsin özündeki derin anlamları keşfe açan yenilikçi bir adımdır. Bu kavramla Kur’an’daki nefs-i emmare ve nefs-i mutmainnenin oluşum mekanizmalarını çözümleyerek nefsin içsel işleyişini anlaşılır kılma başarısını da göstermiştir.
Respect Graduate School’un Risale & Hizmet Araştırmaları Merkezi’nde sunulan Risale-i Nur’da Nefs kursunda nefs kavramının Risale-i Nur’da nasıl ele alındığına dair derin bir yolculuk yapılacaktır. Modern çağın materyalist baskılarına rağmen inanan bir bireyin manevi dirilişinin temeli olarak nefs konusu ayrıntılı bir biçimde incelenecek, Risale-i Nur’un sunduğu rehberlik ışığında izlenecek yollar keşfedilecektir.
*Risale-i Nur’da Nefs ve diğer Risale & Hizmet Araştırmaları Merkezi dersleri hakkında daha fazla bilgi ve kayıt için: https://turkce.respectgs.us/risale-ve-hizmet-arastirmalari-merkezi/
