Bir yönetmenden çok daha fazlası: Christopher Nolan (8)
YORUM | M. NEDİM HAZAR
Christopher Nolan’ın istisnasız tüm filmlerini eksiksiz anlamak pek mümkün olmasa da bu filmlere anlam bağlamında yaklaşabilmek için, Nolan’ın filmografisinde zaman kavramına yakından bakmak gerekir.
Kuramsal bir perspektifle bakacak olursak, zamanın değerlendirilmesi, onun sonlu olduğu gerçeğini kabul etmeyi gerektirir. Zaman sonuçta bir insanın (ya da insana dair) bir kavramı olsa da insanlar asla yeterince zamana sahip olmamaktan hep şikayetçi olmuşlardır. Zamanın tükenen bir aygıt oluşu fikri, Christopher Nolan’ın filmografisinin merkezindedir (Hatırlayacaksınız Tenet’teki temel slogan: “Zaman tükeniyor”du) ve zamanla olan takıntısının altında yatan asıl şey, zamanın uçucu olma korkusudur.
Aslında bu endişe, Inception’da- ve sonrasında Inception’ın üç seviyeli anlatı yapısını (Bu arada Anlatıcı Seviyeleri ve üç perdeli yapı ile ilgili bir makale de yazmayı not edelim) yansıtan Dunkirk’te- en belirgin hale gelir, ancak Nolan’ın tüm eserleri “tik tak” eden saatin korkusunu yaşatır ve paylaşır. Hem gerçek anlamda hafıza kaybı hem de zamanın figüratif kaybı ile ilgili olan Memento’da, saat kendisine geri döner, anları yeniden yakalayarak hayatını geri kazanmaya çalışır. Sahneler korkuyla doludur, özellikle daha geriye gittikçe ve Nolan, başımıza gelenleri bilmemenin kendi “tik tak” eden saatinde zamanı azaltıp azaltmadığına dair takıntılıdır. Memento’da zaman hafızadır ve hatırlayamazsak boşa gitmiş gibi bir netice vardır!
Bu, “Her dakikanın değerli olması gerektiği” fikriyatı, zamanla ilgili olmayan bir film olan The Prestige’de yeniden ortaya çıkar. Ancak Nolan illüzyon ve algıyı araştırırken, aynı zamanda takıntının ne kadar az zamanınız olursa olsun, onu tüketmesine izin veren bir hikâye inşa eder. İki sihirbazı- aslında üç olduğu ortaya çıkan- yıllarını intikam için harcarlar, ta ki birbirlerini yok etmekten başka hiçbir şeyleri kalmayana kadar.
Tipik Nolan tarzında, filmin kronolojisi lineer değildir, bu da bu temaları daha da öne çıkarır ve teknolojinin zamanı satın almak için nasıl kullandığımız öngörüsüne dayanmaktadır. Saati durdurmak için mucizevi bir bilimsel icada ihtiyaç duyarız, bu, Interstellar’ı tanımlayan ve sonunda Tenet’in merkezine dönüşen en temel öneridir.
Dunkirk’te ise Nolan, zamanın kaybına dair kişisel bir korkuyu tarihi bir korkuyla örtüştürür. Dunkirk yaşanmış bir tarihsel gerçekliğe yaslanan ilk filmidir Nolan’ın ve bu hikayedeki tüm kahramanlar için n zaman gerçekten tükeniyordur!
İngiliz ve Müttefik askerleri Fransız plajında sıkışıp kalmışken, Almanlar tarafından kuşatılmışken, Hans Zimmer’in korkutucu müziğinde gerçek bir” tik tak” eden saat vardır.
“Bir saatin kaydını yaptım ve Hans’a gönderdim ve ‘Bu, ihtiyaç duyacağımız müzikal parçanın tohumu’ dedim.”
Nolan 2018’de AP ile yaptığı bir röportajda der bunu:
“Ona senaryoyu gösterdim ve anlatıyı oluşturmak için kullandığım müzikal prensipleri ona açıkladım. Skorda sadece Shepard tonlarıyla değil, aynı zamanda ritmik bir şekilde de bu yansıtılması gerektiğini söyledim, böylece bu acımasız temposunu devam ettirebilir ve devam ettirebilir ve devam ettirebiliriz ve izleyiciye sürekli olarak zamanın tükeniyor olduğunu hatırlatabiliriz.” Dedim.”
Dunkirk’e geldiğimizde Nolan’ın bu filmdeki “audio illüzyonu”na yakından bakarız inşallah.
Aynı röportajda Nolan, zamanla- özellikle onu manipüle etmekle- olan takıntısını da açıklar. Dunkirk’te, aynı hikâyeyi üç farklı şekilde anlattığını hatırlayalım:
Bir saat boyunca, bir gün boyunca ve bir hafta boyunca.
Yeri gelmişken bizim kültürümüzde “Üç vakte kadar” derken kastedilen “Vakt” tam da budur ve Kur’an-ı Kerim’de Dehr suresinde akıl almaz açılımları vardır.
Bu zaman çizelgeleri, karakterleri uyandıran bir “tekme” olarak Inception’ın sonunda farklı zaman seviyelerinin birleştiği şekilde çok zeki bir şekilde birleşiyor. “Geleneksel film dilinde, izleyicinin zaman algısını modüle etmek için inanılmaz derecede sofistike bir yaklaşım var,” Nolan AP’ye belirtti. “Yaptığım filmlerde, çoğu filmde bir ince ayar olan şeyi ele alıp kullanmaya çalıştım. Orada, ama izleyici bundan özellikle bilinçli değil. Sinemanın eşsiz bir araç olduğu için onu kullanmaya çalıştım. Aynı sinema salonuna gidebilir, aynı ekrana aynı süre boyunca bakabilir ve saatlerce temsil eden bir şeyi izliyor olabilir veya bin yıllık bir şeyi izliyor olabiliriz ve bununla iyi olabiliriz. Sinema, bir film izlerken insanların zaman hakkındaki hislerini değiştirme ve manipüle etme konusunda inanılmaz bir yeteneğe sahiptir.”
Tabii ki, Nolan salt zamanı bükümlemekle veya zamanın ekranda lineer olmayan veya geleneksel olmayan yollarla nasıl sunulabileceğini araştırmakla ilgilenmiyor. Onun filmlerinde zamanı manipüle etmek ve onun algılarıyla oynamak, onu geri kazanmanın biricik yolu olarak da işleniyor. Interstellar’da, bir baba ve kızı, zamanı gerçekten bükerek yeniden bir araya gelir, biri zaman ve uzayda bir hareketle insanlığı kurtarmaya yardımcı olan bir eylemde bulunur. Tenet’te, karakterler ölümü ve felaketi önlemek için fiziksel olarak zamanı tersine çevirir. Bu tür ileri ve geri zaman hareketleri, her ne kadar bazı gerçek bilimsel temellere sahip olsalar da şüphesiz şu anda mümkün değil, ancak sadece ‘tik tak’ eden saati durdurmamıza değil, kalan süreye dakika veya saat veya hatta gün eklememize izin verilmesi gibi bir durumu da kullanır Nolan. Şunu rahatlıkla söyleyebiliriz ki, Nolan genellikle zamanı kurtarmak için büker.
Sözgelimi Dunkirk’te, ‘tik tak’ eden saat ölümü temsil eder. Durumlar korkunç derecede kötüdür çünkü. Ancak Inception’da, rüya alanından darbe almadan önce çıkmamak, sonlu olmaktan ziyade sonsuz bir zaman seviyesi olan ‘limbo’ya sıkışmak anlamına gelir. Limbo ise Nolan evreninde sonsuz bilinç altının genişliğine verilen isimdir. Filmde, kaçamayacağımız bir kafesten sonsuz zaman ölümün eşdeğeri olarak sunulur. Ancak Nolan sıklıkla zamanı genişleten veya uzatan anlatılar kurgular, ister Inception’ın ‘limbo’su olsun, isterse karakterlerini uzak gezegenlerde yıllarca yalnızlık içinde yaşamaya zorlasın. Ve sonsuz zamanın cevabını veremez ya da cevapla ilgilenmez gibi görünür. Zaman tükenmiyorsa, daha anlamsız ve daha az değerli hale gelir. Uzayda tek başına sıkışıp kalmış yıllar, ölmekte olan bir Dünya’da sevdiklerinizle geçirilen dakikalardan daha kötüdür. Evet, belki Limbo’da yanıltıcı bir hayat vardır ama ne kadar zayıf olursa olsun gerçek yaşam sizi tatmin etmediğinin de altı kalın bir hatla çizilir.
Nolan evreninde ahiret gri bir alandır!
Nolan’ın filmleri, zamanın hızla geçtiğini, ancak sonsuza kadar sürmesini istemediğimizi hatırlatır. Zamanın anlamlı olduğu için daha fazla zamana sahip olmak için çırpınıp dururuz. (Bu konuda Netflix’te yeni bir film izledim: Paradise. Bir gün onunla Nolan zamanını karşılaştırmak isterim) Bu durum Nolan için, hayatın kısa olduğunu kabul edip etmeyeceğimiz ya da zamanın kaçınılmazlığını inkâr etmek için büyük çaba harcayıp harcamayacağınızla ilgilidir. 2010’da Inception hakkında WIRED dergisine verdiği bir röportajda, “Bir iman sıçraması yapmak istiyor musunuz?” repliğinin neden diyalog boyunca tekrarlandığını şöyle açıklar:
“Daha fazla dalga geçmeden, fikir şu ki, filmin sonunda insanların durumun gerçek yaşam gibi olduğunu fark etmeye başlayacaklar. Sonrasında ne olduğunu bilmiyoruz, öldükten sonra bize ne olduğunu bilmiyoruz. Yani, inanç atlaması fikri, karakterlerin kendilerini buldukları bilinmezliğe atlamasıdır.”
Aslında epey hüzün verici bir durumdur bu!
“Inception” filminin soundtrack’indeki son parça, Leonardo DiCaprio’nun karakterinin katarsisini nihayet gerçekleştirdiği ve sahnenin kötü şöhretli son sahnesinin kendini yönetmenin kendi sözleriyle filmdeki son vuruşu gösterdiği sekans başlamadan önce çalan müziktir. Hans Zimmer tarafından bestelenen parçanın ismi orijinaldir: “Zaman.”
16 Mart 2001’de Christopher Nolan’ın yönettiği ikinci film olan Memento, Amerika Birleşik Devletleri’nde vizyona girdi ve başrolünde yetenekli Guy Pearce yer alıyordu. Avustralyalı aktör, (film için acımasız bir diyete girmiş ve bir deri bir kemik kalmıştı) Leonard adında, yakın zamanda yaşadığı olayları unutan (birkaç dakika önce ne yaptığını unutan) bir sigorta müfettişinin dedektifçilik oynamasını canlandırıyordu. Filmin ilerleyen bölümlerinde oldukça cimri bir şekilde verilen bilgi kırıntılarını birleştirdiğimizde, bu hafıza kaybına, evinde yaşanan bir saldırı sonrasında yakalandığını öğreniyoruz. İlk izlenimlerimize göre, iki silahlı adam evine girip, karısını tecavüz edip öldürmüştür. Leonard ise saldırıda iki katilden birini öldürmüş, ardından dedektif olmuş ve diğer katili aramaktadır.
En önemli kişisel olayları unutmamak için vücuduna temel bilgileri dövme yaptırmış ve bir Polaroid 690 ile tanıştığı ve onu katilin izine götürebilecek kişilerin fotoğraflarını çekmiştir. Aynı zamanda kimseye güvenmez çünkü herkes onun hafıza sorunundan faydalanmaktadır.
Bu oldukça ayrıksı ve orijinal gerilim filmi, izleyicinin baş karakterin amnezi durumunu yaşaması için geriye doğru (son sahneden ilk sahneye) anlatılır ve kısa sürede kült bir film haline gelir. Sadece 25 çekim gününde ve sadece 9 milyon dolarlık bir bütçeyle gerçekleştirilen film, neredeyse 40 milyon dolar hasılat yapar ve 2002 Oscar ödüllerinde en iyi orijinal senaryo ve en iyi montaj kategorilerinde iki adaylık elde eder. Yüzyılın başındaki en iyi “noir” filmlerinden biri olarak kabul edilen Memento, hafıza ve kimliğin kırılganlığı üzerine de esaslı bir düşünce jimnastiği sunar.
Bir bulmaca anlatısı: Memento
Filmdeki güçlü noktalardan biri, hikâyenin geriye doğru anlatılmasıdır. Film gösterime girdikten sonra, olayların tam kronolojik sırasında sahneleri tekrar sunan sınırlı bir DVD baskısı yayınlanır. Orijinal hikâye ise (Orijinali “Memento Mori”) yönetmenin kardeşi Jonathan Nolan’a aittir. Aslında ters kronoloji fikri kardeş Nolan’dan gelmiştir. Jonathan filmi “kronolojik olarak tersine” çekme fikrini kardeşi Christopher’a önerdiğinde, Christopher bu öneriyi “aptalca” olarak reddetmiş, daha sonra fikrini değiştirmiştir ve geliştirmiştir.
Ve fakat sanat açısından bakıldığında, bu aptallık, Nolan’ın bize ekranda gösterdiği filmler kadar önemlidir. Bunu sadece “Following” filminin acı dolu son anlarından ve “Memento”nun şiddet dolu belirsizliğinden de anlamak mümkün. Nolan, sahnelerin ‘timeline’a hassasiyetle yerleştirildiği, hikayenin en çok etki yapması için gerektiği sırayla zamanlandığı bir saat bekçisi; ve acımasız bir zaman dilimleyicisidir.
Taşları yerine oturttuktan sonra kronoloji yerli yerine bir anda oturuverir.
Sammy’nin hikayesinin gerçekten de Leonard’ın hikayesi olduğu ortaya çıkar mesela. Leonard’ın karısı olaydan sonra hala hayattaydı ama onun durumuyla baş edememiş, bu yüzden şeker hastalığını tedavi etmek için kullanılan insülinle kendi kendini öldürmeye karar vermiştir! Teddy’nin açıklamasını dinledikten sonra Leonard tüm buna inanmayı reddeder. İşte bu anda kahramanımızın masumiyetiyle ilgili soru işaretlerimiz büyük ve arketipten stereotipe dönüşen bir kahraman görmeye başlarız. Nitekim Leonard, daha sonra aklına Teddy’nin ona söylediklerini unutma ve notlarını değiştirerek Teddy’nin karısının katili olduğu yönünde beklenmedik bir sonuca varma fikri gelir. Bu son sahneden açıkça görülebilen şey, Leonard’ın kendisine tamamen yalan söylemediğidir; yalnızca önceki sonuçlarını doğrulayan gerçekleri kabul ederek doğrulama önyargısından dolayı suçlanabilir belki ama filmde göründüğü gibi olmayan tek karakter Leonard da değildir! Film boyunca Teddy’nin görünüşü izleyicilere Leonard’a karşı gerçek bir sempati ve dostluk geliştirdiği izlenimini verir. Ancak izleyiciler hikaye finale doğru (ya da başa doğru) yaklaştığında, Teddy’nin kirli bir gizli polis olduğu ortaya çıkar; Leonard’ın farklı kasabaları dolaşarak uyuşturucu satıcılarını bulmasını, sahte anlaşmalar yapmasını ve parayı kazanabilmek için bu insanları öldürmesini sağladığı gibi bir bilgi eksikliğiyle bizi yönetmenin boşluk tuzağına düşürdüğünü anlarız. Bir diğer karmaşık karakter Natalie ise bir bakıcı kişiliğine sahiptir; masumlara yardım etmek için kendi yolundan gönüllü olarak çıkan bir kadın! Yine de olay örgüsü onun bu oyunda oynadığı önemli rolü ortaya çıkardıkça karakteri dramatik bir değişime uğrar. Natalie’nin, erkek arkadaşının intikamını almak amacıyla Dodd ve Teddy’den kurtulmak için Leonard’ı manipüle etmesi, onun karmaşık bir şekilde gizemli bir kadın olarak gerçek kişiliğini göstermesi açısından önemlidir. Sonuç olarak Memento’nun geriye doğru anlatı yapısı, izleyicilerin karakterler hakkında kendi varsayımlarını yapmalarına olanak tanır ve bundan sonra olay örgüsünde dönüşler ve filmdeki gerçek kimlikleri ve rolleriyle ilgili sürprizlerle zihinlerini genişletir.
Son tahlilde, Nolan’ın dikkat çekici filmleri izleyiciyi her zaman Hollywood filmlerinin gösterişli gösterisinden ve geleneksel ideolojilerinden uzaklaştırır ve benzersiz perspektiflerle insan psikolojisinin daha farklı bir tasvirini sunar. Geriye doğru kronolojik yapısı, renkli ve siyah-beyaz sekansların birleşimiyle Memento, şüphesiz olay örgüsünün hikâyeden nasıl farklılaştığını, izleyicilerin dikkatini başarıyla çekecek şekilde mükemmel bir şekilde gösterir. Nolan ise henüz bu ikinci filminde hikâyeyi büyük bir titizlik ve incelikle sunarken, karenin içinde ve dışında saklanır ve film bittikten saatler ve günler sonra bile izleyicinin aklını başından almaya devam eder.
Bir sonraki yazıda Nolan ile yolculuğa devam edip üçüncü filmine bir bakışta bulunacağız.
