Kripto para nedir?

YORUM | SÜLEYMAN KARAMAN

Kendi kripto paranızı oluşturabileceğinizi biliyor muydunuz? Peki yeni bir kripto para oluşturmanın yaklaşık 15 dakika aldığını? Yani 15 dakika içinde Ali-coin/Ayşe-coin diye yeni bir para birimi oluşturarak zengin olmanın yolu sonuna kadar açık! Peki ne duruyorsunuz o zaman? Hala bekliyor musunuz? 

İşte geçmişe göre çok farklı bir zamanda yaşadığımızın başka bir boyutu. Kendi paranı kendin oluştur. Ne oldu, bir problem mi var yoksa? Para oluşturma kolay da sonrası ne olacak? İşte bütün kripto paraların sonunda varıp dayandığı nokta burası oluyor. Para var ama onu kim talep edecek? 

Bir malın değerini belirleyen şey o malın arzı ve o mala olan talebin bileşkesidir diye öğretirler İktisada Giriş derslerinde. Arz ve talep sadece mal ve hizmetlerin değil, birçok başka kavramın değerini belirlemede de ortaya çıkar. Mesela, Türk lirası, Amerikan doları vb. gibi herhangi bir para biriminin değerini belirleyen de o paraya olan arz ve taleptir. Aynı durum kripto paralar için de geçerlidir. Arzı yaklaşık sabit olan kripto paraların değerini onlara olan talep belirliyor. 

Kripto para konsept olarak yeni bir kavram. İlk olarak 2009 yılında Bitcoin adıyla ortaya çıkıyor. Aslında internette var olan bir çeşit şifreden başka bir şey değil. Birçok farklı yerde kaydedildiği için kaybolmuyor ve oluşturulmasına kısıtlayıcı kurallar konulduğu için de miktar (arz) birden artmıyor. 

Kripto paraların diğer bildiğimiz paralardan bazı farkları var ama. Öncelikle kripto paralar herhangi bir devletin parası olmak zorunda değil. Var olan siyasi devletlerden tamamen bağımsız bir şekilde var olabilirler. Bu özelliğinden dolayı bazı insanlar ilk çıktığı zaman insanların özgürlüğüne ve bağımsızlığına bir katkıda bulunacağını düşünerek kripto paralara çok umut bağladılar. Ama düşünüldüğü gibi kripto paralar insanların özgürlüğüne değil, insan kaçakçılarının ve gaspçıların fidye alabilmelerini kolaylaştıran bir araç olarak daha bir öne çıktı. Gaspçılar fidyelerini yakalanma riski daha çok olan nakit para yerine, takip edilemeyen ve geride iz bırakmayan kripto paralar cinsinden istemeye başladılar. 

Ama kripto paraların asıl problemi bu değil. Problem çok daha derin. 

Paranın var olma sebebi insanların alış verişlerini kolaylaştırmasından gelir. Alışverişlerde insanlar karşılıklı mal ve hizmet takası yerine, mallarını ve hizmetlerini para karşılığı sunarlar. Edindikleri bu para ile de kendi talep ettikleri mal ve hizmetlerin ücretini öderler. Paralı ticaret alışverişi o kadar kolaylaştırır ki birçok antropolog, tarih boyunca ilkel topluluklar hariç, herhangi bir para biriminin kullanılmadığı bir toplumun var olmadığı düşüncesindedirler.

Para sosyal bir sözleşmedir. Tamamen sosyal bir olgudur ve güven esasına dayanır. Hiç kimse bir mal karşılığı (günümüz itibariyle) kağıt parçalarından oluşan para birimini almak zorunda değildir. Ama insanlar bu kağıt parçalarını seve seve alırlar. Çünkü tedavülde olan para birimine bir güvenleri vardır. Ya da bu güven devam ettiği sürece bu parayı alırlar. 

Kripto paraların en büyük problemi de budur: Kripto paralar hiçbir zaman gerçek bir para birimi olamadılar. İnsanların güvenip alışverişlerini onun üzerinden yaptıkları bir para birimi hiç olamadı. Bundan ötürü kripto paralara alışverişleri kolaylaştırmasından ötürü bir talep de hiçbir zaman oluşmadı. Kimse kripto para ile manavdan elma, armut almıyor, ya da aylık maaşını kripto para cinsinden almaya razı değil. Bundan dolayı kripto paralara olan talep de tamamen spekülasyon kaynaklı. Yani bugün 1 liraya aldığım kripto yarın 2 lira olur mu diye insanlar kripto paraları talep etmekteler. 

Belki bildiğiniz üzere günümüzde birçok değişik kripto para alınıp satılmakta. Bunların fiyatları da kuruşlardan yüzbinlerce liraya kadar değişmekte. Bugün 10 kuruşa aldığınız bir kripto para bir hafta içinde 1 liraya çıkabilmekte. Artış miktarı “sadece 90 kuruş” gibi gözükse bile aslında 1’e 10 gibi bir kazanç söz konusu. Bu inanılmaz yüksek kazanç insanları adeta büyülemekte. Normal şartlar altında hiç kimse bir haftada 1’e 10 kazanamaz. Ama böyle bir ihtimal bile insanları hiç de kolay kazanmadıkları paralarını riske atmalarına neden oluyor. 10 kuruş olan kripto paranın 1 kuruşa düşme ihtimali de var. O zaman da 10’a 1 kaybedersiniz. Aslında bunun kumar oynamaktan hiçbir farkı yok. Belki bazı kripto paraları, bazı zamanlarda, bazı trendleri takip edip düzenli bir çıkış yakalamış olabilirler ama yine de hiçbir kripto para biriminin değerine güvenmemek lazım. Her an her şey olabilir. 

Kısa zamanda hiçbir emek harcamadan para kazanma hevesi yeni bir şey değil elbette. Daha önceleri Amerika’da “penny stocks” denen hisse senetleri üzerinden, aynen kripto paraları üzerinden olduğu gibi, para kazanmaya çalışanlar olmuş. Ama o insanların sonu da pek mutlu bitmemiş. 

Aslında, yakın zaman içinde bir kripto paranın gerçek bir para birimi olma ihtimali oldu. 2022’nin Şubat ayında resmi olarak kapatılan bu para biriminin arkasındaki firma herkesin bildiği Amerikan teknoloji devi Facebook’tu. Eğer Facebook’un öncülüğünü yaptığı kripto para birimi hayata geçirilebilseydi, bir kripto para ilk defa gerçek bir para birimi olacaktı. Facebook’un dünya çapında yaklaşık 3 milyar kullanıcısı var. Bu 3 milyar insan bu kripto para birimini gerçek bir para olarak kullanacak ve Facebook’u kimsenin aşık atamayacağı global bir finans devi yapacaktı. Kanaatimce böyle bir girişim Facebook’un piyasa değerini en az ikiye katlardı ve hiçbir rakibi de olmazdı. Ama var olan finansal sistemin bu girişim karşısında çok sıkı durması sonucu Facebook’un öncülüğünü yaptığı bu konsorsiyum dağıldı. 

Bu yazdıklarımız kripto para birimlerinin gelecekte hiçbir şansının olmadığı manasına gelmiyor. Farklı şartlar altında bir kripto parası gerçek bir para birimine dönüşebilir. Ama ufukta böyle bir gelişme gözükmüyor ve şimdilik kripto paralar insanların kısa yoldan köşeyi dönme heveslerini beslemekten başka bir fonksiyon görmüyor.