Geçmişten günümüze; din algısının toplumsal kalkınmaya etkisi

AHMET KURUCAN | YORUM 

Kimilerine göre gençlik dönemlerimizi yaşadığımız 1970-80’li yıllarda Batı ülkeleri misali kalkınmışlığımızın olmayışının neredeyse yegane sorumlusu İslam dini idi. Klişe haline gelmiş cümlesi ise şuydu bu görüş sahiplerinin: “Batı dini bıraktı ilerledi.” 

Kısmen doğruydu bu cümle. Batı dünyasındaki din daha doğrusu kilise, kilise ile bilim, kilise ile yönetim, kilise ile fıtrat, kilise ile yönetim şekli vb. ilişkilere bakınca kilisenin zihniyet ve yönetim tarzından bırakın ilerlemeyi, bir medeniyete öncülük etmeyi; insanca yaşamanız bile mümkün değildi. Ama gençliğe yeni uyandığımız o dönemlerde bunu bizim idrak etme imkanımız yoktu…

Onun için “Batı dini bıraktı, ilerledi!” cümlesinin zıt anlamı zihinlerimize kazınıyordu. Kimilerimiz bunu kendi muhakameleri sonucu buluyor, kimilerimiz de zaten okulda hocalarımız, TV’de Yeşilçam filmleri, kitapçılardaki meşhur yazarların kitaplarında açıkça söylediği, “Biz de Batı ülkeleri misali ilerlemek istiyorsak dini bırakmalıyız!” söylemleri ve telkinleri altında zihnimiz şekilleniyordu.

Ya bize dini telkinlerde bulunan baba-anne, dede-ninelerimiz veya hocalarımız ne diyordu? Bugünden düne bakınca ikiye ayırabilirim onları.

Birincisi; anadan-atadan gördüğü şekliyle dini sorgulamadan yaşayanların -ki bu gruba daha çok anne babalarımız giriyordu- dedikleri bir şey yoktu. Kendi dini yaşantılarına devam ederken bizi cami veya Kur’an kursu hocalarına havale etmişler, Hz. Ali’nin ‘Kan Kalesi’ gibi menkıbevi kitaplardan Ömer Nasuhi Bilmen’in ilmihaline kadar çeşitli kitaplara yönlendiriyorlardı.

İkincisi, hocalarımız başta dini şuurluca yaşamaya çalışan kişilerdi ki onlar da sloganvari cümlelerle sorduğumuz soruları cevaplandırmaya çalışıyorlardı. “İslam gelecek, vahşet bitecek; Hak geldi batıl zail oldu!” deyip, sürekli bizi maziye taşıyorlardı.

Dedikleri mazide doğruydu. Hele Kur’an’ın nüzülü dönemi ve Hz. Peygamber (sas) pratiği içinde verdikleri örnekler bunu ispatlıyordu ama ya sonrası? Biz ya sonrası diye sormuyorduk o zaman? En basitinden neden böylesi bir asrı saadetin izleri daha üzerlerinde iken Allah Resulü’nün (sas) en güzide sahabileri olan Hz. Ömer, Hz. Osman ve Hz. Ali öldürüldü, şehit edildi demiyorduk? Neden Cemel, neden Sıffin savaşı yapıldı sorusu aklımıza gelmiyordu? Her neyse.

Pekâlâ bugün ne düşünüyorum? Batı dini bıraktı ilerledi ölçüsünde keskin bir düşünce içinde olmasam da bizim din algımızın kalkınmışlığımızı engellemede önemli bir faktör olduğu kanaatindeyim. Yanlış anlaşılmalara meydan vermemesi için başka bir ifade tarzıyla altını çizeyim; dinin değil dini algılama biçimimizin. Dini bilginin değil dine ait bilginin. Kur’an ve sünnetin değil, Kur’an ve sünnetin ulemamız tarafından yapılan yorumlarının dini bilgi gibi kabullenilmesinin.

‘Nereden aklına geldi bu konu şimdi’ derseniz, aklımdan hiç çıkmıyor ki derim önce. Din benim hayatımın merkezinde yerini alıyor. Hem şahsi hayatımın hem de mesleki hayatımın. Mesleki açıdan okumalarım, yazmalarım, konuşmalarım 43 yılı aşkın bir zamandır hep bu ana eksen etrafında dönüyor.

İkinci olarak çok bilinen bir hadis karşıma çıktı okuduğum bir kitapta: “Kolaylaştırınız, zorlaştırmayınız! Müjdeleyiniz, nefret ettirmeyiniz! Birbirinizle anlaşın, iyi geçinin, ihtilâfa düşmeyin!”

Şimdiye kadar düşünmediğim ölçüde üzerinde düşündüm hadisin. Muaz b. Cebel’i Yemen valisi olarak tayin edip onu uğurlarken söylemiş Allah Resulü (sas) bu beyanı ona. İslam ile tanışan insanlar olmasına rağmen halen daha tebliğ ve Müslüman olma sürecinin hızla devam ettiği farklı sosyo-kültürel şartların hâkim olduğu yeni bir coğrafyaya idarecisini gönderirken yaptığı bu tembih başlı başına önemli.

Bir de kelimelere baktım. Kolaylaştırma ve karşısında zorlaştırma. Müjdeleme ve karşısında nefret ettirme. Bu demektir ki dine muhatap olan insanların ve toplumların idrak kapasitesini nazara alacaksın. Aksi halde sunmuş olduğun değerler, ‘uygulayın’ dediğin gündelik hayata ait emirler ve yasaklar onlara zor gelecek olursa sonuç bu değerlerden nefret olur. Bizim usul-u dinde tedricilik diye nitelendirdiğimiz ve gerek Kur’an’ın nüzul sıralaması gerekse Hz. Peygamber’in tatbikatından çıkardığımız zaten usul bunu anlatıyor.

Katılıyorum ve kabul ediyorum; Müslüman dünyanın son iki-üç asırdaki gelişmelere adapte olamaması, dünyayı ve gidişatını okuyamaması ve bunun tabii sonucu olarak gerilemesinin altında ekonomik, askeri, demografik, coğrafi, siyasi, kültürel vb. birçok sebep var. Bu bağlamda zaten batı hegamonyası başlı başına bir sebep. Bununla beraber bizim dini ve dini değerleri algı biçimimizin de rolü mutlaka var.

Şuna bakmanız kafi; işte bu farkı fark edip ister reform ister ihya, tecdid, ıslah desin ‘Bu algıyı değiştirmeliyiz’ diye ön plana çıkan ve nice teorik düzlemde makaleler, kitaplar yazan, pratik düzlemde de bunları bir grup insanla beraber hayata taşıyan kimseler hep ademe mahkum edilmiştir. Ya öldürülmüştür ya mahkeme mahkeme, hapishane hapishane süründürülmüştür, ya da sürgünden sürgüne gönderilmiştir.